Nüvə silahları yaradıldıqda iki əsas məqsəd daşıyıb: strateji və taktiki. Strateji planda istifadə edildikdə bombaların düşmən xəttinin arxa cəbhəsinə – mühüm şəhərlərə, sənaye ərazilərinə, böyük bazalara və logistika mərkəzlərə atılması nəzərdə tutulub. Bu, əsas rol hesab olunub, çünki düşmən xətlərinin arxasındakı böyük stasionar hədəflərə qarşı atom bombalarından istifadə etmək asan və açıq-aydın effektivdir.
Bunun effektivliyi Xrosima və Naqasakidə təsdiqlənib.
Taktiki istifadə edildikdə, atom bombası birbaşa orduya yaxın olan düşmən qoşunlarının üzərinə atılır. Real həyatda bunu heç kim sınamayıb və hərbçilər bunu çətin iş hesab ediblər, çünki zərbə üçün düzgün yer seçmək və sonra çox tez və bacarıqla hərəkət etmək lazımdır, əks halda heç bir faydası olmayacaq.
Lakin sovet Müdafiə Nazirliyi nüvə silahının taktiki istifadəsini praktikada sınaqdan keçirmək və döyüşə mümkün qədər yaxın şəraitdə təlimlər keçirmək qərarına gəlib. Məkan olaraq Orenburq bölgəsindəki Totski təlim poliqonu seçilib və əməliyyatın özü “Qar dənəsi” kod adını alıb.
“Qanlı qar”
Təlimlər üçün sovet ordusundan 45 minə yaxın hərbçi seçilib. Onlara yeni silah növünün sınaqdan keçiriləcəyi və hər şeyin təhlükəsiz şəraitdə baş verəcəyi bildirilib. Halbuki bu silahın həqiqi nüvə bombası olduğu və onun insan səhhətinə necə təsir edəcəyi barədə məlumat verilməyib. Eyni zamanda məcburi şəkildə müqavilələr imzalanıb və kompensasiya olaraq isə üç aylıq əmək haqqı ödənilib.
Təlimlərdə 39 min əsgər və 6 min zabit iştirak edib, onlara marşal Georgi Jukov komandirlik edib. Əslində əvvəlcə ordu generalı İvan Petrov təlimlərə rəhbərlik edəcəkmiş, lakin o, ağır xəstələnərək Moskvaya qayıdıb və onun yerinə müdafiə nazirinin müavini Georgi Jukov gəlib. Əvvəlcə hərbçilər seçilən ərazidə 320 təyyarə, 600 tank və özüyeriyən artilleriya qurğusu, 500 silah və minaatan, 600 zirehli transportyor, 6000 traktor və avtomobil yerləşdiriblər.
Daha sonra sınaq meydanına ən yaxın olan Maxovka kəndinin sakinləri qadağa olunan zonadan kənara evakuasiya edilib. İnsanlar mütəşəkkil şəkildə toplanaraq daha da uzağa aparılıb, müvəqqəti olaraq böyük ordu çadırlarına yerləşdirilib. Onlara təlimlərin bütün müddəti üçün gündəlik müavinət ödənilib. Sınaqları başa vurduqdan sonra əvvəlki yerinə qayıtmaq istəməyənlərə Samara çayı üzərində evlər tikilib, qalanlarına isə köçmək üçün kompensasiya ödənilib. Lakin Baklanovka və İvanovkanın əhalisi təxliyə olunmayıb: onlara sadəcə olaraq sınaq günü zirzəmilərdə gizlənmək, hətta daha yaxşısı, bağda xəndək qazıb orada oturmaq tövsiyə olunub.
Təlimin ssenarisinə görə, şərti NATO ordusunun müdafiəsini yarmaq lazım olub. Bunun üçün iki saxta, biri real olmaqla üç atom bombası atılmalı idi. Əsl nüvə silahı Naqasakiyə atılandan iki dəfə güclü olub.
Hazırlıqlardan sonra təlimlər başlayıb. Təyyarədən 40 kiloton gücündə atom bombası atılıb. Partlayışın nəticələri hətta təcrübəli zabitləri də heyrətə gətirib. Ağacların əvəzinə kömürləşmiş dirəklər qalıb, çənlər əriyib. Təbii ki, episentrdən uzaqlaşdıqca nəticələr fərqli olub.
Daha sonra atom bombasının atıldığı əraziyə hücum təşkil edilib. Nüvə partlayışı zonasında 16 saat davam edən əməliyyatdan sonra hərbçilər guya sanitar müalicədən və avadanlıqların zərərsizləşdirilməsindən keçiblər. Rəsmi məlumata görə, partlayışdan 2 saat 30 dəqiqə sonra episentrdən 400 metr aralıda ərazinin çirklənməsi saatda 0,1 rentgendən çox olmayıb. Çirklənmiş ərazini orta hesabla saatda 4-5 kilometr sürətlə keçərək əsgər və zabitlər burada təxminən 0,02-003 rentgen, zirehli transportyorlarda və tanklarda isə 4-8 dəfə az radiasiya dozası ala biliblər.
Hər beş zabitdən üçü xərçəngdən ölüb
Təcrübənin insan sağlamlığına vurduğu ziyanla bağlı əsl mübahisə 1990-cı illərin əvvəllərində, nəhayət, hadisələrin iştirakçıları danışandan sonra ortaya çıxıb. Belə ki, iştirakçılardan biri deyib ki, bomba partlayışından sonra avadanlıq və formalar zərərsizləşdirilməyib. İstefada olan polkovnik M. Voronov etiraf edib ki, hadisə yerində radioaktiv şüalanmanın qəbul edilmiş dozasını ölçməyə imkan verən heç bir dozimetrik avadanlıq olmayıb.
Onun sözlərinə görə, əsgərlər həmin an sığınacaqda olduqları üçün nüvə partlayışını belə görməyiblər. Eyni zamanda, qoşunlar üçün az güclü yerüstü nüvə partlayışlarını xatırladan simulyasiya edilmiş partlayış təşkil edilib. Ona görə hərbçilər əsl nüvə partlayışından sonra təlimlərdə rahat olublar.
Hətta 1985-1993-cü illərdə nüvə partlayışı zonasında yerli əhali arasında xərçəng xəstəliyinin əhəmiyyətli dərəcədə artması qeydə alınıb – tənəffüs sisteminin bədxassəli törəmələri 225 faiz, qalxanabənzər vəz xərçəngi 260 faiz, dəri xərçəngi 131 faiz, limfa xəstəlikləri 670 faiz. Uşaqlarda xərçəng xəstəliyinin ümumi halları iki dəfə artıb, əhalinin ölüm səviyyəsi 1964-cü ildən 1991-ci ilə qədər 2,3 dəfə yüksəlib.
Gizli təcrübənin iştirakçısı Nikolay Rakeviç bildirib ki, sınaqlardan sonra, ilk beş ildə hər beş zabitdən üçü xərçəng xəstəliyinin müxtəlif növlərindən ölüb.
Sovet hökuməti əsgərlərin və yerli kəndlilərin sağlamlığına ağır zərər vurduğunu heç vaxt etiraf etməyib. Totski poliqonunda təlimlərin keçirilməsi hakimiyyətin Jukova münasibətinə heç bir təsir göstərməyib. Onun karyerasına hər cür siyasi təlatümlər daha çox təsir edib. Jukov 1955-ci ilin fevralında marşal Bulqaninin yerinə SSRİ müdafiə naziri təyin edilib.
XX əsrin son onilliyinin əvvəllərində baş verən geosiyasi dəyişikliklər təəccüblü dönüşlərə səbəb olub. 1994-cü ildə Totski poliqonunda hər tərəfdən 250 nəfərin iştirak etdiyi birgə Rusiya-Amerika təlimləri keçirilib.
İlkin Nəcəf
