Hələ də heç kim dəqiq deyə bilmir ki, Aleksandr Alyoxin necə dünyasını dəyişdi.
Şahmat aləmi saysız-hesabsız sirrlərlə doludur. Bəzilərinin cavabı heç vaxt tapılmayacaq, amma şahmatsevərlər yenidən və yenidən həmin hadisələrə qayıdır, keçmişin qaranlıq məqamlarını aydınlaşdırmağa çalışırlar. Ən maraqlı “detektiv hekayələrdən” biri isə ilk rus dünya çempionu Aleksandr Alyoxinin müəmmalı ölümü ilə bağlıdır.
Çıxılmaz vəziyyətdə qalan çempion
Moskvada doğulan Alyoxin 1927-ci ildə məğlubedilməz hesab olunan Xose Raul Kapablankanı taxtdan saldı və 20 ildən çox şahmat aləminə hökmranlıq etdi. Lakin o, sovet dövləti ilə münasibətlərində daim gərginlik yaşayırdı.
İnqilabdan sonra Alyoxin Fransaya mühacirət etdi və məhz bu ölkənin bayrağı altında dünya çempionu oldu. Əmlakı müsadirə edilən zadəgan ailəsinin nümayəndəsi kimi sovet hakimiyyətinə soyuq münasibət bəsləyirdi. Müharibə illərində isə Fransa ordusunda xidmət göstərsə də, sonradan nasistlərin nəzarəti altına düşdü və bu addımı ona ciddi ittihamlar qazandırdı.
Müharibədən sonra bir çox qrossmeysterlər onun nasistlərlə əməkdaşlıq etdiyini əsas gətirərək diskvalifikasiya olunmasını tələb edirdilər. Hətta FIDE rəhbərliyi belə, Alyoxini şahmat taxtından uzaqlaşdırmağa çalışırdı.
Son ümid – Botvinniklə matç
Müharibə bitdikdən sonra həm maddi, həm də siyasi baxımdan Alyoxinin vəziyyəti dözülməz idi. Pul qazanmaq üçün kiçik turnirlərdə çıxış etməyə məcbur qaldı. Çempionluq titulunu qoruyub saxlamaq üçün isə o, yalnız SSRİ-nin yeni ulduzu Mixail Botvinniklə görüşə bel bağlayırdı.
SSRİ rəhbərliyi də şahmat tacını qazanmaq istəyirdi və məhz Kremlin dəstəyi ilə Alyoxin–Botvinnik matçına razılıq verildi. Lakin bu görüş heç vaxt baş tutmadı.
Eştorildə müəmmalı ölüm
24 mart 1946-cı ildə Aleksandr Alyoxin Portuqaliyanın Eştoril şəhərindəki otel otağında ölü tapıldı. Rəsmi versiyaya görə, ölümün səbəbi ürək tutması idi. Lakin daha sonra yayılan məlumatlara əsasən, o, boğazına ilişən ət parçası səbəbindən boğulmuşdu.
Bu fakt yeni şübhələr doğurdu: doğrudanmı ölüm təsadüfi idi, yoxsa qəsdən hazırlanmış planın nəticəsi?
Qətl nəzəriyyələri
Bəzi fransız Müqavimət üzvləri onun nasistlərlə əməkdaşlığına görə öldürüldüyünü iddia edirdi. Digərləri isə bunu Moskvanın əmri ilə həyata keçirilən xüsusi əməliyyat hesab edirdi. Çünki SSRİ-də bir çoxları Alyoxinlə Botvinnik arasında matçın ümumiyyətlə baş tutmasını istəmirdi.
Daha sonrakı araşdırmalarda başqa detallar da ortaya çıxdı. Kanadalı qrossmeyster Kevin Spraggett 1980–90-cı illərdə Portuqaliyada apardığı araşdırmada, Alyoxinin ölüm yerində manipulyasiyaların ola biləcəyini, hətta onun otaqda yox, başqa yerdə öldüyünü iddia etmişdi.
Əbədiyyətə qovuşan şahmat kralı
Alyoxin əvvəlcə Portuqaliyada dəfn olundu. Yalnız 10 il sonra onun nəşi Parisdəki Montparnas qəbiristanlığına köçürüldü.
Mübahisələrə, ittihamlara, mühacirət həyatına və hətta nasistlərlə əlaqələrinə baxmayaraq, SSRİ belə onun adını silə bilmədi. Alyoxin “rus şahmat çempionları” sırasına daxil edildi və şahmat tarixindəki yeri təsdiqləndi.
Bütün müəmmalara baxmayaraq, bir həqiqət danılmazdır: Aleksandr Alyoxin şahmat dahisi idi və ilk rus dünya çempionu olaraq yaddaşlarda qalacaq.
İmran Kərimli
