“Tanrı bütün gözəlliyi bu şəhərə verib. Bura elə bil tanrının əli ilə gözəlləşib”.
Bu fikirləri İspartanı gəzdikdən sonra məşhur ispaniyalı səyyah Antonio Agilyar Ortin səsləndirib. Həqiqətən də İspartanı Türkiyənin cənnəti adlandıranlar yanılmır…
Tanrı qüdrətinin təsdiqi olan bu yurdun füsunkar gözəlliyi zaman-zaman bura ziyarət edənlərin əsərlərində öz əksini tapıb. Türkiyənin ən sakit şəhərlərindən biri olan İspartanın rəsmi rəqəmlərə görə 266 min əhalisi var. Amma hər il bu şəhərə yüzminlərlə turist gəlir. Dünya səyyahları İspartanı “göllər arasındakı cənnət” adlandırır. Tarixi qədim olan İspartada çoxsaylı qədim tikililər mövcuddur.
İspartada ilk insanın məskunlaşması miladdan öncəyə təsadüf edir. Bölgənin məskunlaşma tarixi Paleolit (Köhnə Daş) Dövrü ilə başlayır. Eramızdan əvvəl 2000-ci illərdə Pisidiya bölgəsi Luvi və Arzava icmalarının məskunlaşdığı ərazi idi. Hetlər siyasi bir güc olaraq meydana çıxdıqdan sonra bölgə ilə maraqlandılar, lakin əsrlər boyu davam edən qarşıdurmalara baxmayaraq, Arzava ölkəsi üzərində qəti suverenlik qura bilmədilər.
Eramızdan əvvəl 1200-cü illərdə Balkanlardan “Egey köç tayfaları” adlanan icmalar gələrək Anadolunun siyasi quruluşunu tamamilə dəyişdirməklə yanaşı, Arzawa Ölkə Konfederasiyasının siyasi varlığına son qoyur. Bu icmaların ən əhəmiyyətlisi olan Frigiyalılar eramızdan əvvəl 8-ci əsrdən sonra yavaş-yavaş güclərini itirmiş və Lidiya Dövləti eramızdan əvvəl 690-cı ildə bu torpaqlarda öz suverenliyini qurmuşdur. Sonralar Kimmerlər-Sapardaylar davamlı basqınlarla lidiyalıları çox çətin vəziyyətə salsalar da, İsparta bölgəsində uzunmüddətli oturuşmuş hakimiyyət qura bilmədilər. Bölgə eramızdan əvvəl 546-cı ildə farsların hakimiyyəti altına keçmiş və eramızdan əvvəl 334-cü ilə qədər onların hakimiyyəti altında qalmışdır.
Bu tarixdən sonra Makedoniyalı İskəndər bölgədə hökmranlıq etdi. Helenistik dövrdə Minassos diqqətəlayiq bir yaşayış məntəqəsi olaraq görüldü. Eramızdan əvvəl 323-cü ildə Makedoniyalı İskəndərin ölümündən sonra Isparta eramızdan əvvəl 190-cı ildə Perqam krallığının, Selevkilərin və nəhayət Romalıların hakimiyyəti altında idi. Roma hakimiyyəti eramızın 395-ci ilə qədər davam etdi. Bizans hakimiyyəti 395-ci ildə başladı və 1204-cü ilə qədər, Səlcuqlar Qərbi Anadolu üzərində qəti nəzarəti ələ alana qədər davam etdi. Roma hakimiyyəti altında olan İspartanın mühüm məskunlaşma mərkəzləri Bayat (Selvecia Sidera), Uluborlu (Apollonia), Yalvaç (Antiokheia), Sütçülər (Sağrak-Adada), Şarkikaraağaç (Neopolis) və Gelendost (Debenae) idi. 395-ci ildə Roma İmperiyası ikiyə bölündükdən sonra VII-ci ildə Isparta Bizans imperiyasına birləşdirildi. 19-9-cu əsrlərdə aparılan inzibati bölgüyə görə əyalətə çevrilərək dini mərkəzə çevrilmişdir.
Orta əsrlərdə İslam dövlətləri ilə Bizanslılar arasında gedən müharibələrdə İsparta və ətrafı fəal rol oynamışdır. 774-cü ildə Abbasilər dövründə güclü ərəb ordusu İspartanı ələ keçirə bilsə də, Bizans qoşunları bir müddət sonra şəhəri geri aldı. İslam dövlətlərinin Anadoluya basqınları 10-cu əsrə qədər davam etdi. VIII əsrin əvvəllərində qısa müddət ərzində Abbasilərin hakimiyyətinə keçən şəhərin adı ərəb mənbələrində Sabart kimi keçir.
Səlcuq tarixçisi İbn Bibi İsparta qalasının və vilayətinin Anadolu Səlcuqlu Sultanı III tərəfindən tikildiyini söylədi. 1204-cü ildə Kılıç Arslanın dövründə Səlcuqlular tərəfindən fəth edildiyi yazılır.
İspartanın mərkəzində Səlcuqlulardan günümüzə qədər gəlib çatan ən qədim Səlcuqlu əsəri olan Ulu Məscidi 1299-cu ilə aiddir.
İbn Bibi buranı havası və suyu ilə məşhur bir vilayət kimi təsvir edir. İsparta bölgəsi 1300-cü ildə Hamitoğullarının hakimiyyəti altına keçdi. Hamitoğulları bəyliyi dövründə İspartaya gələn məşhur səyyah İbn Batuta şəhəri zəngin bazarları, saysız-hesabsız çayları, üzüm bağları və meyvə bağları olan baxımlı, səliqəli bir şəhər kimi təsvir edir. Qalasının hündür dağda olduğunu bildirir. Hamitoğulları dövründə qısa müddət ərzində İlxanilərin hakimiyyətinə keçən İsparta yenidən Hamitoğullarının hakimiyyəti altına keçdi. 1374-cü ildə edilən müqavilə ilə Hamitoğlu Kəmaləddin Hüseyn bəy 80 min qızıl pul qarşılığında Eğirdir, Karaağaç, Beyşehir, Seydişehir və Yalvaçla birlikdə Ispartanı Osmanlıya verdi. 1390-cı ildə Kəmaləddin Hüseyn bəyin ölümü ilə İsparta və ətrafı mütləq Osmanlı torpaqlarına birləşdirildi. Osmanlı torpaqlarına qatılan İsparta, mərkəzi Kütahya olan Anadolu vilayətinin sancağı olaraq mərkəzi hökumətə qatıldı. Bu yeni sancağın idarəsi Kutlu bəyə tapşırıldı. Kutlu bəy 1417-ci ildə Ulu məscidini təmir etdirmiş və bu məscid bu günə qədər gəlib çatmışdır. Osmanlı ilə Karamanoğulları arasında zaman-zaman əl dəyişdirən Hamitili II. Muradın dövründə mütləq Osmanlıya qatıldı. Sarapdar İlyas bəy sancaq bəyliyi təyin edildi. Hamitili Osmanlı mülkü olduqdan sonra Isparta sancağın mərkəzinə çevrildi və bu inzibati status Eğirdir ilə birlikdə həyata keçirildi.
İsparta Hamit Sancağı, Qanuni Süleyman dövründən başlayaraq bir mərkəz kimi əhəmiyyət qazanmışdır. Bu dövrdə saxlanılan qeydlər İspartanın sosial və iqtisadi vəziyyətini izah edir. 1522-ci il qeydlərində Ispartanın Çeribaşı, Debbağlar, İsgəndər, Cami, İğneci, Farsaklar, Gebran (Hristiyan Mahallesi), Məscid-i Suyuğa bəy, Məscid-i Fəslullah, Məscid-i Stile, Məscid-i Karaağaç, Məscid-i Karaağai. Hocaoğlu, Dere, Yenice və Doğancı adlı 17 məhəlləsinin olduğu görülür. Toxuculuq, üzümçülük və boyaqçılıq yüksək inkişaf etmişdir. Şəhərdə inzibati və hərbi məmurların fiflərindən başqa Sultanın vəliəhdləri də var idi.
Şəhərin niyə İsparta adlandırıldığı və İsparta adının haradan gəldiyi dəqiq məlum deyil. Bu mövzuda çoxlu araşdırmalar və rəylər var. Böcüzadə Süleyman Saminin “İsparta, Meydan Larousse və Kaamus’ul-Alam Tarixi” əsərində Pisidiya şəhərlərindən Barış yerinə Isparta adının istifadə edildiyi bildirilir. Baris adının sanskritcə “Su” mənasını verən “Vari” sözü ilə əlaqəli olduğu düşünülür. Bildirilir ki, bu adın “İs” zarf ön şəkilçisi ilə isparita şəklini alır və qalat dilində “İsparta” adlandırılır.
Başqa bir fikri ifadə edən Turhan Hikmət Dağlıoğlu və Prof. Unger, İsparta adının “baride” sözündən gəldiyini, bu sözün Het, bəlkə də Lidiya dilindən gələn bir söz olduğunu və yunan mühacirlərin Anadoluya gəlişindən sonra adına “Eis” şəkilçisi əlavə etdiklərini izah edir. Bəridə və onu “İsbarida” adlandırdılar. Prof. Osman Turan və Prof. Ramsey də iştirak edir.
Ərəb mənbələrində İsparta adı Sabarta (İbn Batutada) kimi qeyd olunur. Bu ad eramızdan əvvəl VIII illərə aiddir. XVI əsrdə skiflərin Qara dənizin şimalından cənuba qovduğu səbarday tayfalarının məskunlaşması nəticəsində verildiyi də bildirilir.
Digər bir fikir isə Ispartanın tarixdə ən çox xatırlanan adının Barış olmasıdır. Bu ad Hetitlər tərəfindən verilmişdir və mənası “Bərəkət” deməkdir. Romalılar Pisidiya bölgəsinə hakim olduqdan sonra Barış adını öz dillərinə uyğunlaşdıraraq “Sbarita” adlandırdılar. Şəhər türklərin əlinə keçəndən sonra İsparta şəhərinə çevrilmiş və bu adla xatırlanmışdır.
İspartada haranı gəzmək mümkündür desəniz, saymaqla qurtarmayacaq. Çünki İspartanın hər tərəfi, hər məhəlləsi bir cənnəti xatırladır.
İsparta dənizdən uzaq, lakin yaşıl və maviyə yaxın olan bənzərsiz bir şəhərdir… Göllər Bölgəsinin bənzərsiz təbii gözəlliklərini tarixin zəngin irsi ilə birləşdirən Ispartanın ticarət nişanı qızılgül və lavanda tarlalarıdır…
Türkiyənin ikinci ən böyük şirin su gölü olan Eğirdir Gölü Ispartanın ziyarət edilməli yerləri siyahısında birinci yerdədir. Isparta şəhər mərkəzinə yarım saatlıq məsafədə yerləşən göldə möhtəşəm təbiət mənzərəsi ilə müşayiət olunan yay aylarında balıq yemək, hətta üzmək mümkündür. Eğridir gölünün sahilində yerləşən Altınkum çimərliyindən gölə girərək üzməkdən həzz ala bilərsiniz. Ispartada üzmək üçün başqa bir yer olan Bedre Village Beach, şezlong, duş və soyunub-geyinmə otaqları kimi imkanları ilə yay aylarında Eğridir gölündə sərinləmək istəyənlərin ünvanıdır. Siz həmçinin göldə bitən levrek, levrek və burr kimi ləzzətli balıqları da yeyə bilərsiniz.
Anadolu coğrafiyasının ən yaxşı qorunmuş qədim şəhərlərindən biri olan Adada Antik Şəhərinin tarixi eramızdan əvvəl 1-ci əsrə gedib çıxır.
Roma dövründə böyük əhəmiyyət kəsb edən antik şəhərdə 4 ayrı məbəd, forum, kilsə və amfiteatr var. Əksəriyyəti günümüzə qədər gəlib çatmış tikililərin ən diqqət çəkənini Kral Yolu adlandırmaq olar. Müqəddəs Pavelin üzərindən keçdiyi düşünülən və bu səbəbdən xristian inancı üçün əhəmiyyətli olan Kral Yolu, eyni zamanda Türkiyənin ikinci ən uzun gediş yoludur.
İsparta Aksuda ziyarət edilməli ən vacib yer görənləri valeh edən Zindan mağarasıdır.
İçərisi tam işıqlandırılan mağarada təbiətin əli ilə oyulmuş sarkıt və stalaqmitləri, daş və damcı daş strukturlarını görə bilərsiniz. Maqnezium və kalsiumla zəngin yeraltı axınının axdığı mağaradakı rəngli kristal quruluşlar görənləri valeh edir.
Tanrı İspartadan öz gözəlliyini əsirgəməyib. İstər Bizans, İstərsə Roma, istərsə də Osmanlı dövrünə aid qədim tikililər sizi nağıllar aləminə aparacaq.
