Koroğlu və dəliləri… bağışlayın… monqollar şahı axtara-axtara Həmədana gəlirlər və şəhər hakimindən itaət görürlər. Sonra Sucak yaxınlığında Küçbuğanın başçılığı altında olan Xarəzm ordusunu dağıdırlar.
Koroğlu və dəliləri… bağışlayın… monqollar şahı axtara-axtara Həmədana gəlirlər və şəhər hakimindən itaət görürlər. Sonra Sucak yaxınlığında Küçbuğanın başçılığı altında olan Xarəzm ordusunu dağıdırlar.
Şahın izini itirən monqollar oradan Zəncana və Qəzvinə gedib oraları hücumla alırlar. Soyuqlar düşdüyünə görə Xəzər sahilinə, Muğan çölünə gedirlər. Cüveyninin yazdığına görə bundan əvvəl Ərdəbili alıb dağıdırlar. İbn əl-Əsir isə deyir ki, Ərdəbil obiri ilin ,yəni 1221-ci ilin oktyabr-noyabrında alınır. O deyir ki, onlar Təbrizə gəlirlər, amma şəhərə toxunmurlar, çünki Təbriz əhalisi onlara qızıl-gümüş, geyim və mal-qara verir. Sonra gürcülərlə iki dəfə savaşları olur. Birincisində gürcülər döyüşdən qaçırlar, hündür qayalıqlara, dağların başına çıxdıqları üçün monqollar onları təqib etmirlər. İkinci vuruşmada isə qaçmadıqları üçün tamamilə darmadağın edilirlər. Azərbaycanın sərhəd vilayətlərinə daim basqınlar düzənləyib dağıntılar törədən gürcülərin dərslərini verdikləri üçün monqollar obiri ilin yazında qayıdıb Təbrizdən yenə vergi alırlar. Sonra Marağanı və Naxçıvanı zəbt edirlər. Atabəy itaət edir və toxunulmazlıq nişanı olan qırmızı möhürlü taxta payça alır. Avqust-sentyabrda Həmədana dönürlər, çünki şəhər üsyan qaldırmış, onların təyin etdiyi canişini öldürmüşdü. Həmədandan sonra Aran torpaqlarına gəlib Beyləqanı alırlar, yenidən Gürcüstana soxulurlar.Yalnız bündan sonra Şirvan və Dərbənddən keçərək Şimali Qagqaza gedirlər. .Burada alanlarla / indiki osetinlər / və digər Qafqaz xalqları ilə vuruşurlar. Alanların köməyinə Kotyan xanın başçılığı altında qıpçaqlar gəlir. Monqollar Kotyan xanı başa sala bilirlər ki, onunla heç bir işləri yoxdur, qızıldan-gümüşdən verib qəlbini ələ alırlar və alanlardan ayrılıb getməsinə nail ola bilirlər. O getdikdən sonra tək qalmış alanları asanlıqla darmadağın edirlər. Donda qıpçaq xanı Yuri Konçakova qalib gəlirlər, sonra Krıma soxulurlar və Suroj şəhərini alırlar. Daniil xan öldürülür, Kotyan xan işi belə görüb rus knyazlarından kömək istəyir. Cebenin dəstəsi Kiyevə tərəf gedib rusları qızışdırır və rusların 80000-lik birləşmiş qüvvələri onun ardınca tükülüşüb Kalka çayına qədər gəlirlər, burada isə onları Subuday bahadırın pusquda durub yaxşıca dincəlmiş “dəliləri” və azca əvvəl özünü yardıma yetirmiş Toxuçar noyonun tüməni gözləyirdi. 1223-cü ilin may ayında Kalka çayı yaxınlığında böyük vuruşma olur. Ruslar sayca üçqat çox olsalar da biabırçı məğlubiyyətə uğrayırlar, Kotyan xan rus knyazları ilə birlikdə öldürülür. Toxuçar noyon özü ilə xaqanın geri dönmək əmrini gətirmişdi, ona görə də bu vuruşmadan sonra monqollar Xəzərin şimalından keçməklə Orta Asiyaya, Çingizxanın yanına qayıdırlar, yoxsa bu savaş aşiqləri vuruşa-vuruşa kim bilir haralara gedib çıxacaqdılar..
Görürsünüzmü bu təkgöz sərkərdə, “kor oğlu kor” öz dəliləri ilə haralarda olmuş, neçə-neçə qalalarda iz qoymuşdur? İndi aydın olurmu Koroğlu qalaları niyə Türküstandan Azərbaycana , Anadoluya qədər belə böyük əraziyə səpələnmişdir? Onun əsas məqsədi zülmkar şahı tutmaq idi deyə ona qarşı çıxmaq zülmün tərəfində olmaq anlamına gəlirdi. Ona görə də yollarda, çöllərdə olan, torpağını əkib becərən sadə adamlar onu görüncə bunu nifrət etdikləri şahdan qurtulmaq üçün göydəndüşmə bir fürsət bilib böyük məmnuniyyətlə şahın hansı səmtə getdiyini bildirirdilər. Haralardansa peyda olan böyük bir atlı dəstənin əzəmətli bir şahı qabağına qatıb qovduğunu o zamanacan nə görən, nə də təsəvvürünə belə gətirməyən xalq sonralar onu böyük məhəbbətlə xatırlamış, bu qovhaqov zamanı hətta bircə günlük belə ayağı dəyən qalalara “Koroğlu qalası” demişdir. Bax, məsələnin kökü də bundadır!
Əlbəttə, yerli adamlardan Subuday bahadırla Cebe noyonun dəstəsinə qoşulanlar olmuşdur. Tarixçilər yazırlar ki, ümumiyyətlə, Çingizxan və ya ayrıca olaraq sərkərdələri hər hansı bir yürüşə getdikləri zaman “çöllərin bütün avaraları, şuluq adamları da onlara qoşulurdu” ,daha doğrusu, qoşunun arxasınca gəlirdi. Monqollar onları qoşunun özək hissəsinə qəbul etmirdilər; onlardan ayrıca korpuslar düzəldib mühasirəyə aldıqları qalaların üzərinə birinci olaraq göndərirdilər, qalalardan atılan qaynar qətrana, isti suya, şiddətli ox yağmuruna ilk olaraq onlar hədəf olurdular.
Koroğlu qalalarının məkanının Çənlibel və ya Çamlıbel olması haradan yaranmışdır?” Çənlibelli qoç Koroğlu” ifadəsindəki “Çənlibel” doğrudanmı məkan bildirir?
Qətiyyən. Moğal ordusu da o çağların ordularındakı kimi müxtəlif birliklərə bölünürdü. Mərkəz hissə, sağ cinah, sol cinah, öncül hissə, cəza bölüyü, kəşfiyyat bölüyü və sair. Atlı cəza dəstəsinə moğalca “çambul” deyirdilər. Subuday bahadırla Cebe noyonun tümənləri Xarəzmşahın ardınca cəza dəstələri kimi göndərilmişdi, ona görə də “çambullu tümənbaşı” idilər. Yəni “Çambullu qoç Koroğlu” Çambuldan olan deyil, atlı cəza dəstəsi olan qoç Koroğlu deməkdir. Sadəcə, Anadolu türkləri sözün ilk hecasını “çam ağacı” kimi anlayıb “çambul” sözünü “Çamlıbel” şəklinə salmışlar. Qafqaz və İran türklərində isə “çam” deyilməz, ”şam” deyilər. ”Çam” deyə dilimizdə bir söz olmadığı üçün onu “çən”lə əvəz edib Çamlıbeli Çənlibellə əvəz etmişik, yəni guya Koroğlu öz qalasını dumanlı, çənli beldə tikdirmişdir. / Taciklərin “Koroğlusu”sunda sözün əsli dəyişməmişdir; onların mifologiyasında Koroğluya “Çambuli Maston” deyilir. /
Koroğlunun şəxsiyyəti haqqındakı bu yeni versiya onun atlarının adlarına açıqlıq gətirməklə yanaşı o atların yaranması haqqındakı əfsanəyə də işıq salır; hətta əfsanənin yaranmasına səbəb olan real hadisənin yeri də,tarixi də məlumdur. Necə? İnanmaq çətindir? Qulaq asın.
Dastana görə o atlar dərya atından əmələ gəlmişlər. Əlbəttə, dəryada at yaşamaz. Yaşasaydı belə, otuz doqquzuncu gün səbirsizlik edib tövlənin damında deşik açan Koroğlu Qıratın çiyinlərində balıqlardakı kimi qanaddan çox üzgəcəbənzər şeylər görməli idi, əgər Qırat “atasına” çəkmişdisə. Amma “atasının” çiyinlərində nəinki qanadların, üzgəclərin belə olmasına əfsanədə heç bir eyham yoxdur. Halbuki üzgəc dərya atlarının doğrudan da dəryada yaşamasına tutarlı sübut olardı. Yox əgər sonrakı əfsanə qanadla bağlı olacaqdısa onda “dəryadan çıxan at” əvəzinə “uçub gələn qanadlı at” əfsanəsi məntiqlə daha doğru olmazdımı? Dastan yaradıcıları bu ziddiyyəti görməyə bilməzdilər, amma görünür onlar faktdan yan keçə bilməmişlər.
Faktdanmı? Bəli, bəli, faktdan. Dəryadan atların çıxmasını xalq görüb yaddaşına həkk etmişdi. Deyəcəksiniz qəribədir, bu necə ola bilər? Bax, əziz oxucum, bu yerdə biz həqiqətlə əfsanə arasındayıq. Çünki Qıratla Düratın dərya atı cinsindən olmaları, nəticə etibarı ilə, onların da dərya atları,dəryadan çıxma atlar olması anlamına gəlir; bu , təbii ki, əfsanədir. Amma atlar nəticə etibarı ilə deyil, birbaşa dəryadan çıxma atlardırsa və xalq da məhz bu real hadisəni görmüşsə?.. Həəəə, onda bu o demək olar ki, əfsanənin kökündə boş bir fantaziya deyil, real tarixi hadisə durur. Bəs o hansı tarixi hadisə imiş?
Şahı təqib etmək əmrini alan Subuday bahadırla Cebe noyonun yürüşün əvvəlində onun gözləmədiyi yerdən Amudəryanı keçdiklərini qeyd etmişdim, amma necə keçmişdilər, deməmişdim. Axı onların qayıqları yox idi. Amudərya da kiçik çay deyildir, iki -üç min kilometrlərlə uzanıb gedən enli, dərin, gur sulu böyük bir dəryadır. İyirmi min əsgəri, qırx min atı bu sahildən o sahilə keçirmək asan məsələ deyildi. Bərələr düzəltməyə də vaxt yox idi, xaqan “tələsin” demişdi. Subuday bahadır bu çətin məsələnin çox sadə, amma böyük cəsarət tələb edən bir həllini tapır. Hər bir döyüşçü bir neçə qalın budağı yan-yana sarıyaraq öz döyüş ləvazimatlarını — kamanını, oxunu, qılıncını, qalxanını onun üstünə bağlayır və atını dəryaya salır, bir əli ilə atın quyruğundan, obiri əli ilə həmin budaqlardan tutur. At üzə-üzə həm onu, həm də onun silahlarını obiri sahilə çıxarır. Beləcə bütün qoşun qısa bir vaxtda tamamilə itkisiz, atların köməyi ilə Amudəryanı keçir. İndi qarşı sahildə bu əcaib mənzərəni görən sadə adamların halını təsəvvür edin. Nəhəng dəryanın üzəri ilə sanki yekə, qara bulud hərəkət edir; zarafat deyil, iyirmi min insanın, qırx min atın başı, silahların bağlandığı budaqlar suyun üzərində qorxunc bir xəyal kimi üzür.Və bu qorxunc xəyal, bu yekə qara bulud sahilə çatan kimi…dəryadan atlar çıxır.
“Ehe-heheeeeeeey! Ora baxıııın! Dəryadan atlar çıxııır! Dəryadan atlar çıxıııır! Dərya atlarıııı!!!!!”
Zamanın çox qarışıq və olduqca həyəcanlı olduğunu nəzərə alsaq xəbər çox tez yayılmalı idi, çünki dəryadan çıxan atlar kiçik monqol atları idi, yəni “qırlarda yaşayanların atları olan qıratlar”. Həmin qıratların sahibləri artıq Otrardan Buxaraya qədər hər yeri viran qoymuşdular. Demək indi də buraları dağıdacaqlarmı?
Sahildə onları ilk görən və ya görənlərdən biri Alı kişi olur. Xanın ilxısını otaran bu adam görür ki, “dəryadan iki at çıxdı…iki madyana yaxınlaşandan sonra qayıdıb dəryaya girdilər… “
Bəs qırx min at niyə ikicə atla əvəz edilmişdir?
Bu, əfsanəyə görə belə olmuşdur. Çünki Qıratla Dürat onlardan əmələ gəlməli idi. Bunun üçün isə onlar cəmisi iki madyana yaxınlaşmalı, o madyanlar da sonradan cəmisi iki at doğmalı idilər. Həqiqətdə isə Alı kişi iki at deyil, ki cür at görməli idi; çünki atların yarısı yəhərli-yüyənli, yarısı isə yəhərsiz-yüyənsiz idi. Döyüşçülər yedək atları — düratları, təbii ki, yalnız mindikləri zaman yəhərləyirdilər. Dəryadan çıxandan sonra gecikmədən hansı ata minəcəkdilərsə onu yəhərləyib quyruğundan tutaraq Amudəryanı keçmişdilər. / Cəlalilər Koroğlusu variantında Rövşənin atasına dəryadan bircə at çıxdığını və iki madyana yaxınlaşdığını xəbər verirlər. Amma göründüyü kimi bu artıq şayiədir, çünki o, hadisənin şahidi deyildir, ona sadəcə belə xəbər verirlər. Amma bu variantda dəryanın adı dəqiq deyilir. “Ceyhun çayından bir at çıxdı”. O zamanlar Amudəryaya ərəbcə Ceyhun, Sırdəryaya isə Seyhun deyirdilər. Bu variantda bu da önəmlidir ki, Rövşənin atası Türküstan şahının ilxıçısı kimi göstərilir və atlarla bağlı əfsanə də , bildiyimiz kimi, elə qurulmuşdur ki, onlara görə gözləri çıxarıldığı üçün oğlu həmin şahdan qisas alır. Burada bizə lazım olan həqiqət budur ki, Koroğlunun şahla mübarizəsi Ceyhundan, yəni Amudəryadan başlayır. Məgər Xarəzmin şahı həm də Türküstanın şahı deyildimi və Subuday bahadırla Cebe noyonun onu qovması Amudəryadan başlamırmı? /
Dastanın bir variantına görə dayçalar qırx gün tövlədə bəslənir, digər variantına görə iki il qırx gün. Alı kişi deyir ki, bu dayçalar üç yaşda olduqlarında tayları-bərabərləri olmayacaq. Məgər Subuday bahadırla Cebe noyonun şahı qovmağa başlamasından ta Xəzərin şimalı ilə Çingizxan ordugahına dönmələrinə qədər də təxminən üç ilə yaxın bir vaxt keçmirmi? Yəni Qıratlı Düratlı Koroğlu bu üç il ərzindəki hadisələrlə məşhurlaşıb tayı-bərabəri olmayan əfsanəyə çevrilmirmi?
Göründüyü kimi “dərya atları” əfsanəsi real hadisələrdən qaynaqlanmışdır; hadisənin tarixi 1220-ci ilin may ayı, yeri Tacikistanla Özbəkistanın cənub sərhədi tərəflərdə Vəhş çayının Pənc çayına qovuşduğu yerə yaxın, atların çıxdığı dərya isə Amudəryadır.
Bəs Qoşabulaq əfsanəsi? Rövşənin Koroğlu ləqəbi ilə mübarizəyə başlamasına qədərki bu ikinci əfsanə bizə nəyi deyir? Koroğlunun qüvvəti haradan aldığını göstərən bu əfsanə niyə belə qalın xəyal yorğanına bürünmüşdür? Əfsanədən ana xətt kimi bir tək fikir şüurlara yeriyir: Koroğluya qüvvəti göylər vermişdir! Görünür bu yolla dastan yaradıcıları onu heç kimdən asılı olmayan, müstəqil xalq qəhrəmanı kimi təqdim etmək istəmişlər. Amma vicdanlı hərəkət etmiş, qüvvət mənbəyinin haqqını yeməmişlər, sadəcə olaraq, həqiqəti obrazlı söyləmişlər, necə deyərlər, onu kodlaşdırmışlar; anlayan anlayacaq, anlamayan deyildiyi kimi qəbul edəcək. Bəs o hansı həqiqətdir?
Əfsanədə deyilir ki, Rövşən çox getdikdən sonra Qoşabulağa çatır, o qədər gözləyir ki, axşam olur, gecədən xeyli keçmiş məşriqdən bir ulduz, məğribdən də bir ulduz doğur,ulduzlar gəlib düz Qoşabulağın üstündə toqquşurlar. Ulduzların toqquşmasından Qoşabulaq daşır, ağ köpük adam boyu qalxır. Rövşən köpükdən bir qab doldurub başına tökür, bir qab da doldurub içir. O köpükdən onun qollarına qüvvət gəlir, özünə də şairlik verilir, səsinə, nərəsinə qüvvət gəlir.
Bəli, konkret bir dövrə, konkret bir tarixi şəxsiyyətə və onunla bağlı real hadisələrə əsaslanmadan bu sirri, ümumiyyətlə, açmaq olmaz. Amma bir halda ki, söhbət Subuday bahadırdan gedir, demək, Qoşabulağı böyük bir ehtimalla monqol çöllərində axtarmaq lazımdır, çünki, təbii ki, o, qüvvəti yalnız Çingizxandan ala bilərdi. Ona görə də əfsanədəki sirri mən belə açıram: Qoşabulaq deyilən şey qoşa çaydır, monqol çöllərində monqolların müqəddəs hesab etdikləri Burxan-haldun dağının ətəklərindəki Onon və Kerulen çayları. Bu iki çayın həmin dağın ətəklərindəki qovuşan hissəsi Çingizxanın əcdadlarının, eləcə də bütün monqolların ata yurdu idi. Monqol ordusunun və monqol dövlətinin rüşeymi də bu iki çayın qovuşduğu yerdə yaranmış və buradan da qüdrətini bütün dünyaya yaymışdı. Subuday doğma qardaşı Celmeliklə gənclik illərində Temuçinin dəstəsinə qoşulmaq üçün məhz buraya gəlmişdi.
“O qədər gözlədi ki, axşam oldu, gecədən bir xeyli keçdi. Bir də gördü ki, məşriqdən bir ulduz, məğribdən də bir ulduz doğdu ”, yəni Subuday bahadır Çingizxan ordusunda bir xeyli xidmət etdikdən sonra qərbdə Xarəzmşah Məhəmməd, şərqdə isə Çingizxan qüdrətli hala gəldi.
“Ulduzların toqquşmasından Qoşabulaq daşdı, ağ köpük adam boyu qalxdı” , yəni Xarəzmşah böyük xaqanın karvanını qəsb etdikdən, elçisinin birini öldürüb digərinin saqqalını ütərək təhqir edilmiş şəkildə onun üstünə göndərdikdən sonra Çingizxanın səbr kasası daşdı,müharibəyə başladı.
“Rövşən köpükdən bir qab doldurub başına tökdü, bir qab da doldurub içdi” , yəni xaqan ona şahı tutmaq üçün iki tümən verdi; bir tümən özünün, obiri Cebe noyonun. Amma vahid komandan o idi.
“Təzədən bir də qabı doldurmaq istəyəndə baxdı ki, ey dadi-bidad! Köpük hayanda idi ?!“. Bu üçüncü qab Toxuçar noyonun tüməni idi, onlar gedəndən xeyli sonra arxalarınca göndərildiyi üçün Subuday bahadırın ixtiyarında deyildi. Toxuçar noyon onlara, qeyd etdiyim kimi, yürüşün sonunda, Kalka çayı yaxınlığında ruslarla vuruşma ərəfəsində çatır. Hətta o döyüşdə də müstəqil sərkərdə kimi savaşa girişir. Ruslar gələndə o, tüməni ilə ehtiyatda qalmalı imiş, çünki rusların sayı səksən mindən artıq imiş. Amma döyüşün qızğın çağında Subuday onu soruşanda deyirlər ki, Toxuçar davanı görüb dayana bilməyib, özünü böyür tərəfdən rus qoşununa vurub.
Bu da Qoşabulaq əfsanəsi. Bir az yuxuyozmasına oxşadı, amma mənim fikrimcə onun izahı məhz belədir.
Nərə çəkmək məsələsi… Nərə çəkmək döyüş zamanı düşmənə psixoloji təsirlərdən idi. Yüksək hərbi nizam-intizamı ilə seçilən monqol ordusu döyüş taktikası ilə də qəribə idi. Döyüş zamanı birdən özlərini zəif kimi göstərərək qəflətən geri dönər, amma sıralarını pozmazdılar, düşmən qoşunu bunu qələbə hesab etdiyindən cuşə gəlib onları qovmağa başlardı, onlar isə qaça-qaça göz qoyardılar, düşmən qoşunu uzun məsafəyə dağınıq halda səpələnibsə sərkərdənin bir əmrilə dərhal dayanıb geri dönər və yenə nizamlı şəkildə, sıx cərgələrlə, dəli döyüş nərələri ilə vahid yunruq kimi dqşmən üzərinə atılardılar. Bu qəfil hərəkət, belə qeyri-adi döyüş , təbii ki, düşməni sarsıdardı. O zamanacan tarixdə heç bir iz qoymayan, ayrı-ayrı tayfalar şəklində yaşayıb bir-birini didən monqollar cəmi iki onillik ərzində dünyaya meydan oxuya bildikləri üçün, Onon və Kerulen çayları arasından çıxıb özlərinə “Yekə moğal ulusu” yaratmağı bacardıqları üçün ən çox Çingizxanın bu yeni döyüş taktikasına minnətdar olmalı idilər. / Pusquda qoşun saxlayıb həlledici anda düşmənə öldürücü zərbə endirmək çox qabaqlar da mövcud idi /.
Döyüş zamanı düşmənə psixoloji təsir göstərməyə xüsusi diqqət verilirdi. Düşmən qoşununa nə qədər məsafə qalana qədər susaraq irəliləmək lazım idi, hansı məsafədən atlar sağa-sola yırğalana-yırğalana addımlanan qurd yerişinə keçməli, hansı məsafədən sağ qolu çiyinə qədər çırmayıb qılıncı yuxarı tutaraq vahid döyüş bağırtıları ilə — dəli nərələrlə dördnala çapmaq lazım idi, hamısı hücum zamanı sərkərdələr tərəfindən dəqiqliklə yerinə yetirilirdi. Təsəvvür edin, on minlərlə, yüz minlərlə ağızdan eyni zamanda çıxan “uraaaah, moğallar!”, “khu! khu! moğallar!”, “ur-al! ur-al! ur-al!” səsləri çöllərə, dağlara daşlara necə qorxunc səs salardı, “dağ-daş lərzəyə gələrdi, qulaq tutulardı” .
Nərə yalnız döyüş bağırtıları deyildi, həm də sərkərdələrin yüksək səslə verdikləri əmrləri idi. “Düratın itməyi” / və ya “Koroğlunun Ballıca səfəri” / hekayəsində Koroğlu ilə zalım şəhər hakimi Qara xanın toqquşmasından bəhs edilir. Qara xan onun ilxısını qəsb edir, ona deyəndə ki, bu nə işdir tutmusan, qorxmursanmı Koroğlu gəlsə sənin evini yıxar, deyir gəlsin də, neyləyəcək ki, mən İran padşahının qohumuyam. Koroğlu onun üstünə gedir, ondan qisas alıb ilxını da, üstəlik onun var-dövlətini də ələ keçirir. Yazını diqqətlə oxuyanlar o saat deyəcəklər: bu Qara xan nəsə çox tanış gəlir. Bəli, bəli, düz tapmısınız, bu adam Xarəzmin şərq girəcəyindəki Otrar şəhərinin hakimi olan həmin o yaramaz adamdır. Bu hadisə əslində Koroğlu ilə Qara xanın deyil, Çingizxanla Xarəzmşahın toqquşması, yəni Qoşabulaq əfsanəsindəki “ulduzların toqquşması” motividir. Otrar hakimi Kair xan da şahın anası ilə qohumluğuna arxayın olub Çingizxanın dəvə karvanını qəsb etmişdi və sonunda buna görə də məhv edilmişdi. Adları da uyğun gəlir: hekayədə Qara xan, həyatda Kair xan. Çingizxan onu əsir aldığında əmr edir ki , ərimiş qızılı onun qulaqlarına və gözlərinə töksünlər. Hekayədə necədir? “Koroğlu bir nərə çəkdi. Qara xanın qulaqları batdı ”. Yəni hekayəyə görə adam belə başa düşür ki, güya səsin gurluğundan onun qulaqları batır, həqiqətdə isə nərə əmr imiş. Yüksək səslə verilən əmr. Əmr icra olunan kimi, təbii ki, ərimiş qızıl onun qulaqlarını dağıdır. Beləliklə, “Koroğlu bir nərə çəkdi, dəlilər onun nərəsini eşidib siyirməqılınc gəldilər” deyəndə belə başa düşmək lazım deyildir ki, nərə çəkmək dəvə kimi nərildəməkdir. Xeyr. Koroğlunun nərəsi dəliləri hərəkətə gətirmək üçün yüksək səslə verilən sərkərdə əmridir, dəlilərin nərəsi isə döyüş bağırtılarıdır.
Belə bir sual ola bilər: əgər Koroğlu Subuday bahadırdırsa, onun da şəxsi tümənində on min döyüşçü vardısa, niyə igidlərin sayı 7777 göstərilmişdir? Əvvəla uzun mübarizələrdə , təbii ki, itkilər olacaqdı. İkincisi, dastan yaradıcıları hər şeydən göründüyü kimi əsl həqiqəti, yəni qəhrəmanın monqol olduğunu tamam gizləmək istəməmişlər, dəlilərin onluq say sistemi ilə qurulmuş qoşun hissəsi olduğunu bildiklərindən bu həqiqəti dörd eyni rəqəmlə kodlaşdırmışlar. Bəs niyə məhz dörd dənə yeddilik? Altılıq, səkkizlik, beşlik də ola bilərdi.
Bunun da izahı çox sadədir: monqolca yeddiyə “doloo” deyilir. Cəm halda “doloolar” olacaq ki, bu da “dəlilər” sözü ilə səsləşir. “Dəli-dolu igidlər” sözbirləşməsindəki kimi.
Bəs maraqlıdır, necə olmuş ki, yadelli birisi neçə-neçə xalqın sevimli qəhrəmanına çevrilə bilmişdir? Hə, əvvəla, onu qəhrəman hesab edənlər başqaları deyil, türk xalqları olmuşlar, din ayrılığı olsa da qəhrəmanla dil və qan qardaşlıqları vardı. Əsası isə o idi ki, böyük bir imperiyanın şahını qabağına qatıb axırına çıxacaq qüvvədə olsa da keçib getdiyi məmləkətlərdə dövlət quruluşunu dəyişməmişdi. Və heç bir döyüşdə məğlub olmadan üç ilə yaxın bir müddətdə min kilometrlərlə yolu bir xəyal kimi keçib getmişdi. Əgər Azərbaycandan getdikdən üç-dörd il sonra sultan Cəlaləddin gəlib Azərbaycan hökmdarı olmasaydı Subuday bahadır xatirələrdə qəhrəman kimi yaşaya bilərdimi? Böyük bir ehtimalla xeyr. Olsa-olsa böyük bir quldur dəstəsi ilə ölkənin bu başından vurub o başından çıxan adi bir basqınçı kimi xatırlanacaqdı. Çünki xalqın öz milli Eldəgəzlər dövləti var idi, o isə bu dövlətin ərazisinə soxulub şəhərlərin, kəndlərin dinc həyatını pozmuşdu. Amma o gedəndən sonra nə olur? 1223-cü ildə Dərbənd keçidi ilə böyük qıpçaq dəstələri Azərbaycana soxulur. 1225-ci ildə bir neçə il əvvəl Çingizxanla döyüşdə məğlub olmuş sultan Cəlaləddin qoşunu ilə gəlir. Heç bir müqavimət göstərməyən Marağanı alandan sonra Təbrizə gedir və şəhərə sahib olur. Atabəy Özbək Gəncəyə qaçır, oradan da gedib Əlincə qalasına sığınır və orada da olür. Onun ölümü ilə Eldəgəzlər sülaləsi yox olur. Qısa bir vaxtda Cəlaləddinin hakimiyyətini Gəncə, Bərdə, Şəmkir və s. şəhərlər tanıyır. Cəlaləddinin fəthi ilə Ağsunqurilər hakimiyyəti də çökür, Şirvanşahlar özlərini onun vassalı hesab edirlər. Azərbaycanın idarəsi onun vəziri Şərəf əl-Mülkə tapşırılır. Bu adamın ağlınagələn əcaib vergiləri üzündən Təbrizdə üsyan qalxır. Üsyan bütün Azərbaycanı bürüyür. 1231-ci ildə Gəncədə Bəndərin başçılığı ilə sənətkarlar və yoxsullar düşmən qarnizonunu məhv edib hakimiyyəti ələ alırlar. Cəlaləddin üsyanı amansızlıqla yatırır, otuz üsyan rəhbərinin boynu vurulur, Bəndər isə şaqqalanır. Cəlaləddinə qarşı Mərənd, Xoy, Naxçıvan və digər şəhərlər də qalxırlar. Hərəkat get-gedə qüvvətini artırır. Bu narazılıq alovunu, təbii ki, onun bütün Türküstanda, İranda, Azərbaycanda nifrətlə xatırlanan məsuliyyətsiz bir şahın oğlu olması faktı da gücləndirirdi. “Bundan hökmdar olarmı? Sabah bir düşmən qoşunu gəlsə bu da atası kimi xalqı qırğın qabağında qoyub qaçmaz ki? ”…
Bax, həmin o qarışıq, keşməkeşli zamanlarda xalq “kor oğlu korun” bir də bu yerlərə qayıtmasını arzulayacaqdı ki, atasını şəhərbəşəhər, diyarbədiyar qovduğu kimi oğlunun da axırına çıxsın. İşi ordularla, zülmkar şəhər hakimləri ilə, qudurğan bəylərlə, xanlarla olan “kor oğlunun” mübarizəsi məhz bu illərdə ağızdan ağıza keçən əfsanələrdə yaşayacaqdı. Xarəzmşah kimi qüdrətli bir hökmdara göz verib işıq verməyən birisi üçün Cəlaləddin kim idi ki?
Amma o bir daha bu yerlərə qayıtmayacaqdı. 1231-ci ildə bu dəfə başqa bir monqol sərkərdəsinin — Çormaqun noyonun başçılığı altında olan monqol qoşunu Azərbaycana soxulur. Rey və Həmədanı alır, şəhər varlıları ilə danışıqlardan sonra Təbrizə sahib olur; on il əvvəl də bu şəhər “qırat və düratlılarla” məhz danışıqlar yolu ilə qırğından, talandan xilas ola bilmişdi. Məğlub olmuş Cəlaləddin Anadolu tərəflərə qaçır. Monqollara Gəncə ciddi müavimət göstərir, amma onlar 1235-ci ildə şəhəri alaraq təməlinə qədər dağıdırlar. Şəmkir də alınıb dağıdılır. Bakını, Tovuzu və digər şəhərləri də tuturlar, 1239-cu ildə Dərbəndi də aldıqdan sonra Azərbaycanın işöalını bitirirlər. Subuday bahadırla Cebe noyonun başçılığı altında olan ilk yürüşdən fərqli olaraq monqollar bu dəfə tutduqları bu torpaqlardan getmirlər və buralarda məskunlaşırlar.
(ardı var )
