Yazıçıların, şairlərin və ümumilikdə yaradıcı insanların hüquqlarının qorunması son illər daha çox gündəmə gəlir. Xüsusilə, əsərlərin icazəsiz istifadəsi, plagiat halları, müəllif adının silinməsi və ya dəyişdirilməsi kimi pozuntular ədəbiyyat mühitində ciddi narazılıqlar doğurur. Müəllif hüquqları haqqında qanunlar olsa da, onların praktik tətbiqi və pozuntuya görə məsuliyyət məsələsi bəzən qeyri-müəyyən qalır. Buna görə də hüquq müdafiəçilərinin və hüquqşünasların bu mövzuda mövqeyi cəmiyyət üçün böyük əhəmiyyət daşıyır.
Azərbaycanda yazıçı və şairlərin müəllif hüquqları qanunvericilikdə necə qorunur?
Plagiat hallarının aşkarlanması və sübut edilməsi hüquqi baxımdan hansı mexanizmlərlə həyata keçirilir?
Əgər bir yazıçının əsəri icazəsiz çap olunarsa, müəllifin hansı hüquqları var və o, bu halda hara müraciət etməlidir?
Müəllif hüquqlarının pozulmasına görə təzminat necə hesablanır və bunun real tətbiqi praktikada varmı?
Yazıçıların hüquqlarını qorumaq üçün ədəbi birliklər və ya təşkilatlar hansı hüquqi dəstəyi göstərə bilər?
Mövzu ilə bağlı Tribunainfo.az-a açıqlama verən müstəqil müəllif hüquqları üzrə eksperti Zamiq Yunisov bildirib:
1. Müəllif hüquqlarının qanunvericilikdə qorunması
Azərbaycanda müəllif hüquqları “Əqli Mülkiyyət Hüquqları haqqında” qanunvericilik aktları, o cümlədən “Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında” Qanun (12 iyun 1996-cı il tarixli) ilə qorunur. Bu qanun əsərlərin yaradılması, istifadə olunması və yayılması prosesində müəllifin şəxsi və mülki hüquqlarını təmin edir.
Yazıçı və şairlərə əsərlərinin adının, məzmununun və müəllif adının toxunulmazlığı, icazəsiz istifadənin qarşısının alınması və maddi gəlir əldə etmək hüququ verilir. Həmçinin Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin müvafiq maddələrinə əsasən, müəllifin əsəri üzərindəki mülki hüquqlar yalnız onun razılığı ilə ötürülə və ya lisenziyalaşdırıla bilər.
2. Plagiat hallarının aşkarlanması və sübut mexanizmləri
Plagiat başqa müəllifin əsərinin, hissələrinin və ya ideyasının icazəsiz surətdə mənimsənilməsi və öz adına təqdim olunmasıdır.
Belə halların aşkarlanması bir neçə hüquqi və texniki mexanizm vasitəsilə aparılır:
Əsərin ilkin yaradılma tarixi və təqdim olunduğu mənbələrin (nəşr, internet, qeydiyyat sənədi və s.) müqayisəli təhlili;
Rəqəmsal plagiat analiz sistemlərindən (Turnitin, iThenticate, PlagiarismCheck və s.) istifadə;
Əqli mülkiyyət üzrə ekspertiza rəyinin alınması (Azərbaycan Respublikası Əqli Mülkiyyət Agentliyi və akkreditə olunmuş ekspertlər tərəfindən).
Bu prosesdə ekspert rəyi, müqayisəli cədvəl və tarixi sübutlar məhkəmədə əsas hüquqi dəlil kimi çıxış edir.
3. Əsərin icazəsiz çap olunması halında müəllifin hüquqları
Əgər yazıçının və ya şairin əsəri onun razılığı olmadan çap olunarsa, müəllifin aşağıdakı hüquqları vardır:
Əsərin dərhal yayımının dayandırılması və satışdan çıxarılması;
İcazəsiz nəşrdən əldə edilən gəlirin müəllifə ödənilməsi;
Mənəvi zərərin (əsərin təhrif edilməsi, adın silinməsi və s.) tanınması və bərpası.
Bu halda müəllif Azərbaycan Respublikasının Əqli Mülkiyyət Agentliyinə, Müəllif Hüquqları Uğrunda İctimai Birliyə (MHUİB) və ya məhkəməyə müraciət edə bilər. Əlavə olaraq, müəllif hüquqlarının qorunması üçün notariat qaydasında tərtib edilmiş sənədlər və elektron qeydiyyat sübut kimi təqdim edilə bilər.
4. Təzminatın hesablanması və real tətbiq
Müəllif hüquqlarının pozulmasına görə təzminat Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin 1100 cü maddəsinə əsasən müəyyən olunur.
Təzminat aşağıdakı əsaslarla hesablanır:
İcazəsiz istifadə nəticəsində əldə edilmiş gəlir;
Əsərin bazar dəyəri və yayım miqyası;
Mənəvi zərər və nüfuzun zədələnməsi.
Praktikada bir sıra hallarda məhkəmələr müəllif xeyrinə qərar çıxarmış, təzminatın ödənilməsinə dair presedentlər mövcud olmuşdur. Lakin bu sahədə tətbiqi mexanizmlərin tam oturuşması üçün əlavə institusional nəzarət və ictimai maarifləndirmə vacibdir.
5. Ədəbi birliklərin və təşkilatların rolu
Ədəbi və müəllif birlikləri o cümlədən “Müəllif Hüquqları Uğrunda” İctimai Birliyi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi, Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqı və digər yaradıcı təşkilatlar üzv müəlliflərə aşağıdakı hüquqi dəstəyi göstərə bilər:
Müəllif hüquqlarının qeydiyyatı və hüquqi müşayiəti;
Hüquqi məsləhət və ekspertiza xidməti;
Məhkəmə vəsaitlərinin hazırlanması və nümayəndəlik;
Plagiat hallarına dair ictimai və hüquqi müdafiə təşəbbüsləri.
Müəllif hüquqlarının qorunması yalnız qanunla deyil, həm də ictimai məsuliyyətlə təmin olunmalıdır. Yazıçı və şairlərin yaradıcılıq məhsuluna hörmət — milli mədəniyyətə hörmətin təməlidir. Bu məqsədlə hüquqşünasların, ekspertlərin və yaradıcı birliklərin birgə fəaliyyəti mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Dəniz Pənahova
