Alimlər Yer səthinin dərinliklərində elə böyük yeraltı kütlələr aşkar ediblər ki, onların yanında Everest dağı tamamilə kiçik görünür.
Tribuna-ın Unian-a istinadən verdiyi məlumata görə, bu barədə Daily Galaxy yazır.
Nature jurnalında dərc olunan yeni araşdırma göstərir ki, planetin mantiya–nüvə sərhədindən yuxarıya doğru uzanan iki iri yeraltı kütlə mövcuddur. Onların “hündürlüyü” təxminən 1000 km-dir – bu, Everestdən 100 dəfə böyükdür. Bu kütlələrdən biri Afrikanın, digəri isə Sakit okeanın mərkəzinin altında yerləşir.
Alimlər bildirirlər ki, bunlar klassik mənada dağ deyil, çünki adi süxurlardan ibarət deyillər. Lakin miqyas baxımından Yer daxilində bilinən ən böyük geoloji quruluşlardır.
Tədqiqat hesab olunur ki, bu kəşf yalnız planetin daxili relyefi haqqında təsəvvürü dəyişmir, həm də Yer kürəsinin təkamülünü öyrənmək üçün yeni imkanlar açır. Bu iri və sıx bölgələrin milyardlarla il yaşı olduğu, erkən Yer tarixinin kimyəvi “izlərini” qoruduğu ehtimal edilir. Onların vulkanizmin formalaşmasına, tektonik proseslərə və mantiya konveksiyasına təsir etdiyi vurğulanır.
Araşdırma necə aparılıb?
Utrext Universitetinin alimləri bu nəticəyə sismik analiz metodunun yeni forması ilə gəliblər. Onlar güclü zəlzələlərdən sonra Yer kürəsi boyunca yayılan dalğaları müşahidə edərək, sismik enerjinin dərinliklərdə necə zəiflədiyini araşdırıblar. Bu yanaşma alimlərə mantiyanın daxilində enerjinin davranışını üçölçülü xəritə şəklində modelləşdirməyə imkan verib.
Araşdırma nəticəsində Afrika və Sakit okean altında aşağı sürətli sürüşmə dalğası sahələri və zəif sönümlənmə zonaları aşkarlanıb. Bu əlamətlərin bir araya gəlməsi, elm adamlarının fikrincə, LLSVP adlanan — aşağı sürətli kütlələrdən ibarət böyük anormal yeraltı ərazilərin mövcudluğunu təsdiqləyir.
Tədqiqatçılar bildirirlər ki, bu kütlələr dağ deyil, termo-kimyəvi quruluşlardır və mantiya-nüvə sərhədindən yuxarı qalxaraq mantiya axınlarına təsir edir.
Hər birinin eni təxminən 5000 km-ə çatır və “hündürlüyü” o qədər böyükdür ki, əgər onları Yer səthinə gətirmək mümkün olsaydı, “hündürlük” anlayışını tamamilə yenidən müəyyənləşdirmək lazım gələrdi. QS4L3 modeli isə ilk dəfə olaraq mantiyanın dərinliklərində sönümlənmə xüsusiyyətlərini qlobal miqyasda təsvir edən model kimi qeyd edilir.
Yer mantiyasında basdırılmış qədim plitələr
LLSVP-lərin ən maraqlı cəhətlərindən biri onların mənşəyidir. Üstün nəzəriyyəyə və yeni məlumatlara görə, bu kütlələr milyonlarla il əvvəl subduksiya nəticəsində mantiyaya batmış qədim tektonik plitələrin qalıqları ola bilər. Bu “köhnə plitələr” mantiyanın dibində toplanaraq sanki “tektonik qəbiristanlıq” kimi davranır.
Bu quruluşlar kimyəvi tərkibi və sıxlığı səbəbindən digər mantiya materialları ilə demək olar ki, qarışmır və bu da onları Yerin ən sabit və uzunömürlü daxili formasiyalarından birinə çevirir.
Araşdırma göstərir ki, aşağı səviyyəli sönümlənmə və sürüşmə dalğalarının aşağı sürəti bu kütlələrin yüksək sıxlığa, yüksək temperatura və unikal geokimyəvi tərkibə malik olduğunu göstərir.
Yer səthini formalaşdıran “mantiya ankerləri”
Bu yeni sismik model yalnız bu əraziləri vizuallaşdırmır, həm də ilk dəfə olaraq temperaturun təsirini maddə tərkibinin təsirindən ayırmağı mümkün edir. Bu, Yer səthinin formalaşmasında rol oynayan qüvvələri anlamaq baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Alimlər düşünürlər ki, bu yeraltı nəhəng kütlələr mantiya üçün “anker” funksiyası daşıyır. Onlar yüz milyonlarla il yerindən tərpənmədən qalaraq konveksion axınları istiqamətləndirə və superkontinentlərin yaranma-dağılma dövrlərinə təsir edə bilərlər.
Yeni metodika sönümlənmənin effektivliyini ölçməklə mantiyanın termal və kimyəvi quruluşu barədə daha dəqiq məlumat verir. Araşdırma təsdiqləyib ki, sönümlənmənin ən aşağı olduğu bölgələr LLSVP-lərlə üst-üstə düşür — bu da həmin kütlələrin sırf istilik deyil, məhz kimyəvi mənşəli olduğunu göstərir.
Tədqiqat həmçinin sübut edir ki, mantiyanın əksər hissəsi daim qarışsa da, bu iri yeraltı kütlələr izolyasiya olunmuş şəkildə qalır və qədim materialların anbarı, eləcə də uçucu maddələrin potensial mənbəyi kimi çıxış edərək Yerin iqliminə və bioloji proseslərinə təsir edə bilər.
İmran Kərimli
